Koncentracioni logor na Sajmištu

IZGRADNJA BEOGRADSKOG SAJMA 1937-1938.

Prva faza izgradnje Beogradskog sajma počela je 1937. U početku je sagrađeno pet jugoslovenskih paviljona, zatim je podignut Centralni toranj, a potom i Italijanski, Rumunski, Čehoslovački i takozvani Spasićev paviljon. Prva manifestacija na Beogradskom sajmu otvorena je 11. septembra 1937. Godine 1938. otvoreni su i Turski i Nemački paviljon, čime je završena druga faza izgradnje Sajma.

JEVREJSKI LOGOR ZEMUN
(JUDENLAGER SEMLIN)

Logor na Beogradskom sajmu osnovan je početkom decembra 1941. Njime je upravljao Gestapo, a bio je pod komandom SS oficira (uprkos tome što se formalno nalazio na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske). Logor je bio poznat pod imenom Judenlager Semlin, ili logor Sajmište.

Pošto su likvidirali muškarce u logoru Topovske šupe, u Jevrejski logor Zemun odvedene su prve jevrejske i romske porodice, uglavnom žene, deca i starci. Internirano je oko 6400 Jevreja i oko 600 Roma. Krajem marta 1942, posebno vozilo, gasni kamion marke Zaurer, konstruisano u Nemačkoj i namenjeno masovnim ubistvima, dovezli su u Beograd dva oficira Vilhelm Gec i Ervin Majer.

Nemačka policija uhapsila je 18. marta sve doktore i pacijente iz Jevrejske bolnice u Ulici Visokog Stevana (današnja zgrada Fakulteta za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, pre rata vlasništvo Jevrejskog ženskog društva). Bolničko osoblje i pacijenti bolničke ambulante u zgradi „Oneg Šabat“ u Jevrejskoj ulici 16 bili su takođe uhapšeni. U periodu od 19. do 22. marta 1942. godine između 700 i 800 Jevreja iz ove grupe bili su odvezeni i ubijeni u gasnom kamionu, nazvanom „dušegupka“. Njihova tela su bila pokopana u već pripremljene grobnice u Jajincima.

Od početka aprila do 10. maja 1942. zatočenici logora Sajmišpte odvođeni su uz izgovor da će biti premešteni u drugi logor u Rumuniji ili Poljskoj. Svi su bili ugušeni u dušegupci na putu do Jajinaca. U toku 1943-44. godine tela su bila iskopana i spaljena, kako bi se sakrili svi tragovi zločina.

PRIHVATNI LOGOR ZEMUN
(SEMLIN ANHALTELAGER)

Nakon uništenja jevrejske populacije logor nastavlja da postoji pod nazivom Prihvatni logor Zemun (Semlin Anhaltelager). Do ukidanja logora (u julu 1944. godine) u Prihvatnom logoru zatočeno je oko 32.000 ljudi, uglavnom Srba. U toj fazi postojanja logora na Sajmištu u njemu je život izgubilo preko 10.500 zatočenika.

BUDUĆNOST SAJMIŠTA – MESTO SEĆANJA

Na mestu bivšeg logora nikada nije sagrađen memorijalni centar niti muzej. Dugo vremena, mesto na kome se nalazio logor zbog nebrige bilo je u veoma lošem stanju.

Nedavno, Skupština grada Beograda je najavila plan izgradnje stalnog Memorijalnog kompleksa na mestu logora. Muzej žrtava genocida u Beogradu i novoosnovana Komisija za Memrijalni centar prave plan za izgradnju centra i Muzeja, koja treba da počne 2017. godine.

HRONOLOGIJA LOGORA SAJMIŠTE

1937

U septembru 1937. otvoren je Prvi beogradski sajam, nakon završetka prve faze radova na Beogradskom sajmištu. Smešteno na levoj obali Save kod Mosta kralja Aleksandra (danas Brankov most), Sajmište je nastavilo da se širi do početka Drugog svetskog rata.

1941

1941
April

Nemačka sa saveznicima napala Jugoslaviju. Prilikom bombardovanja Beograda Most kralja Aleksandra je srušen, a sajamski paviljoni nisu značajnije oštećeni.

Nemačke okupacione vlasti izdale naredbu o registraciji Jevreja, pod pretnjom smrću onima koji se ne prijave. U Beogradu je 1941. živelo 11.780 Jevreja, a prijavilo ih se 9435.

1941
Maj

Izdata nova naredba, kojom se Jevreji i Romi isključuju iz javnog života, oduzima imovina, obavezuju na prisilni rad i propisuje obavezno nošenje žutih traka. Zabranjen im je odlazak u pozorišta, bioskope i druga mesta za zabavu, u javna kupatila, na sportske terene i zelene pijace.

1941
Jul

Od jula do decembra 1941. teror je intenziviran posle napada Nemačke na SSSR i početka organizovanja pokreta otpora u Srbiji.
Masovna streljanja jevrejskih i romskih muškaraca, koji su služili kao taoci u okviru represivnih mera za gušenje ustanka.

1941
Avgust

Masovna hapšenja oko 3300 banatskih Jevreja, koji su najpre smešteni u privremene logore u Pančevu, Novom Bečeju i Velikom Bečkereku (danas Zrenjanin), a potom transportovani u Beograd.

Od avgusta do 20. oktobra 1941. u Beogradu počela masovna hapšenja jevrejskih muškaraca starijih od 14 godina, koji su internirani u logor Topovske šupe, na Autokomandi. Ovaj logor služio je kao rezervoar talaca za masovna streljanja, a prosečno je u njemu boravilo oko 1400 Jevreja. Kroz logor na Topovskim šupama prošlo je ukupno oko 4000 ljudi. Zbog nedostatka prostora, deo zatočenika interniran je u logoru na Banjici.

1941
Oktobar

28. oktobar 1941. – Nemačke okupacione vlasti odlučile da se Beogradsko sajmište osposobi za sabirni logor. Sprovođenje odluke odloženo zbog širenja ustanka u centralnim i zapadnim delovima Srbije.

1941
Decembar

Početkom decembra 1941. doneta je konačna odluka o formiranju logora za jevrejske i romske žene, decu i stare na Beogradskom sajmištu, pod nazivom Jevrejski logor Zemun (Judenlager Semlin). On se nalazio na teritoriji koja je tokom rata pripadala Nezavisnoj državi Hrvatskoj (NDH, nacistička tvorevina nastala prilikom komadanja Kraljevine Jugoslavije). Formalno je dobijena saglasnost od vlasti NDH za formiranje logora, ali je uprava bila isključivo nemačka, a snabdevanje je palo na teret Beogradske opštine.

8-13. decembar 1941. otpočelo je interniranje zatočenika, uprkos tome što radovi nisu završeni. Postavljena je spoljna, dupla ograda od bodljikave žice, dok grejanje gotovo da nije funkcionisalo. Preostali beogradski i banatski Jevreji, njih oko 5300, većinom žene, deca i stari, po naređenju okupacionih vlasti sakupljeni u Ulici Džordža Vašingtona i kamionima prebačeni na Sajmište.

Tokom decembra 1941. u logor je smešteno oko 600 Roma, uglavnom čergara. Oni koji su uspeli da nabave potvrdu o stalnom mestu boravka puštani su iz zatočeništva. Poslednja grupa preživelih Roma napustila je logor u aprilu 1942.

Od decembra 1941. do marta 1942. nezapamćeno hladna zima desetkovala je logorsku populaciju. Oštećeni krovovi i prozori na paviljonima propuštali su kišu, sneg i vetar. Uz neadekvatnu ishranu, gotovo nepostojeću zdravstvenu zaštitu i nehumano postupanje nemačkih stražara, u samom logoru umrlo je oko 500 zatočenika.

1942

1942
Januar

Početkom januara 1942. na Sajmište je premešteno preostalih 200-300 muškaraca, zatočenika iz logora Topovske šupe koji je ubrzo ukinut. Oni su (prema odluci iz oktobra 1941) najpre iskorišćeni kao radna snaga pri adaptaciji Sajmišta u logor, a zatim smešteni u posebno ograđen paviljon.

22. januar 1942. u Srbiji na položaj novoustanovljenog nadleštva Višeg vođe SS i policije postavljen je general August fon Majsner (August von Meuszner).

1942
Mart

Tokom prve polovine marta 1942. u Berlinu je doneta odluka da se ”Jevrejsko pitanje” u Srbiji „reši“ na licu mesta, bez odvođenja u logore na Istoku. Kao oruđe za uništenje jevrejske populacije u Beograd je poslat specijalni kamion marke „Saurer“ (koji su opsluživali SS podoficiri Vilhelm Gec i Ervin Majer), u narodu nazvan “dušegupka”. Naizgled obično vozilo sa hermetički zatvorenim tovarnim prostorom prepravljeno je tako da se izduvni gasovi preusmeravaju u unutrašnjost, gušeći pri tome zatvorene ljude za 10-15 minuta.

18-22. marta 1942. pacijenti i osoblje Jevrejske bolnice u Beogradu bili su prve žrtve „dušegupke“. Između 700 i 800 ljudi je utovareno u kamion, koji je do bolnice dolazio dvaput dnevno. Svi su umrli u toku vožnje beogradskim ulicama do gubilišta u selu Jajinci, nadomak grada. Sedam Srba zatvorenika zakopavalo je mrtve iz kamiona u masovne grobnice.

U logoru na Sajmištu, prema nemačkoj evidenciji, u tom trenutku boravilo je 5.293 zatočenika. Izvršene su poslednje pripreme za „konačno rešenje jevrejskog pitanja“ u okupiranoj Srbiji. Akciju su vodili Emanuel Šefer, zapovednik Policije bezbednosti i Službe bezbednosti, Bruno Zatler, šef Gestapoa i Herbert Andorfer, upravnik logora. Prava istina brižljivo je skrivana od zatočenika, kojima je nagoveštavano da se priprema njihovo premeštanje u logore u Rumuniji ili Poljskoj.

1942
April

Od početka aprila do 10. maj 1942. ubijeni svi preostali zatočenici Jevrejskog logora na Sajmištu. Gasni kamion više puta na dan odlazio je od logora do Jajinaca, gde su žrtve zakopavane u pripremljene rake. Kasnije, tokom 1943. i 1944. godine, posmrtni ostaci zatočenika su ekshumirani i spaljeni, kako bi se prikrili tragovi zločina.

U aprilu 1942. između šefa Policije bezbednosti i Službe bezbednosti Rajha i rukovodstva svih policijskih službi u NDH Eugena Kvaternika sklopljen je sporazum po kome su nemačke okupacione vlasti trebale da preuzmu “politički nepoželjne elemente“ iz NDH i da ih upute na prinudni rad u Norvešku.

Dolazak prve manje grupe nejevrejskih zatočenika, dok je operacija sa gasnim kamionom još uvek bila u toku. Nakon što je poslednja grupa jevrejskih zatočenika ubijena u gasnom kamionu, koncentracioni logor na Sajmištu promenio je namenu: prestao je da bude Judenlager – logor za Jevreje i postao Anhaltelager – privremeni logor za političke zatvorenike, zarobljene partizane i prinudne radnike, od kojih je većina kasnije deportovana u Norvešku, Nemačku ili manje radne logore u centralnoj Srbiji.

Krajem aprila 1942. počelo je formiranje uprave novog logora na čelu sa SS-kapetanom Forsterom.

1942
Maj

5. maj 1942. upućen je prvi transport zatočenika logora u Jasenovcu i Staroj Gradiški ka logoru na Sajmištu.

10. maj 1942. u smrt su odvedeni i preostali Jevreji iz logora, oslobađajući mesto za druge zatočenike. Odvođenje sproveo SS-poručnik Fridrih Šubert iz beogradskog Gestapoa – logor postaje isključivo Prihvatni logor.

29. maj 1942. u memorandumu Franca Rademahera, rukovodioca Jevrejskog referata u Ministarstvu inostranih poslova u Berlinu, istaknuto je da „jevrejsko pitanje“ u Srbiji više nije aktuelno, već se svodi na „sređivanje pravnih pitanja u vezi sa imovinom“.

Od maja 1942 do jula 1944. kroz logor prošla 31972 zatočenika, od kojih je najmanje njih 10636 umrlo i sahranjeno u masovnim grobnicama na Jevrejskom groblju u Zemunu (6500), u obližnjem naselju Bežanija (3600), na gubilištu u Jajincima i na malom broju drugih lokacija u blizini logora.

Od maja do decembra 1942. dovedeno je više od 16.500 zatočenika, od kojih je umrlo 4.250, uglavnom od bolesti i iscrpljenosti.

1942
Jul

14. jula 1942. u logor su počele da pristižu velike grupe zatočenika, muškaraca zarobljenih u vojnim operacijama na Kozari (radi upućivanja na prisilni rad u Norvešku).

1942
Avgust

25. avgust 1942. označio je početak ubrzanog transporta radno sposobnih zatočenika logora na različite strane: u okupiranu Srbiju i u novoizgrađeni logor Organizacije Tot na Ušću, preko puta logora na Sajmištu.

1942
Septembar

Početkom septembra 1942. radno nesposobni zatočenici, uhvaćeni na Kozari, upućeni su u logor Jasenovac (one koji su preživeli put ustaše su likvidirale u Donjoj Gradini).

1942
Oktobar

1942
Novembar

3. oktobra 1942. počela je široka akcija hapšenja nepouzdanih četnika “pod optužbom za saradnju sa organizacijom D. Mihailovića“. Veći deo upućen je u logor na Sajmištu (tokom novembra i decembra 1942. oni su najvećim delom transportovani u Koncentracioni logor Mauthauzen).

Krajem oktobra i početkom novembra 1942. odigrava se smena komandanta logora SS-kapetana Forstera. Na kratko ga je zamenio H. Andorfer (nekadašnji komandant Jevrejskog logora Zemun), a već posle nekoliko dana (najkasnije 5. novembra) dužnost je preuzeo SS-kapetan Majneke (Meinecke).

1942
Decembar

Krajem 1942. logor je stavljen pod komandu opunomoćenog generala u Hrvatskoj E. Gleza fon Horstenaua čime je regulisan status centralnog nemačkog prihvatnog logora na jugoslovenskom prostoru.

1943

Od jeseni 1943. posebna nemačka komanda Sonderkommando 1005, radila je na spaljivanju leševa žrtava streljanih u Jajincima, koristeći radnu snagu zatočenika – logoraša iz logora Sajmište i Banjica.

Od jeseni 1943. do aprila 1944. na ušću Save u Dunav postojao je prolazni zarobljenički logor (Dulag 172, Semlin) u kojem su zatočeni italijanski, sovjetski, partizanski i drugi ratni zarobljenici.

1944

1944
April

16-17. aprila 1944. u uskršnjem savezničkom bombardovanju logor je gotovo potpuno uništen, pri čemu je poginulo između 80 i 120 logoraša, a preživeli zarobljenici prebačeni su u novoformirani zarobljenički logor u Milišićevoj ciglani (Dulag 172, Belgrad) na Zvezdari u Beogradu.

1944
Maj

U maju 1944. nemačka komanda predala je kontrolu nad Sajmištem policijskim snagama Nezavisne Države Hrvatske.

1944
Jul

26. jula 1944. logor je zvanično napušten.

1944
Septembar

17. septembar 1944. velika grupa Jevreja iz Mađarske i Banata, koji su korišćeni za prinudni rad u Borskom rudniku, zadržana je tri dana na lokaciji napuštenog logora čekajući dalji transport za logore u Nemačkoj i Poljskoj.

Koncentracioni logor na Sajmištu

IZGRADNJA BEOGRADSKOG SAJMA 1937-1938.

JEVREJSKI LOGOR ZEMUN
(JUDENLAGER SEMLIN)

PRIHVATNI LOGOR ZEMUN
(SEMLIN ANHALTELAGER)

BUDUĆNOST SAJMIŠTA – MESTO SEĆANJA

HRONOLOGIJA LOGORA SAJMIŠTE

Istorijski arhiv Beograda:

Za partnerske organizacije:

Menadžment projekta:

Kontakt

Koncentracioni logor na Sajmištu

IZGRADNJA BEOGRADSKOG SAJMA 1937-1938.

JEVREJSKI LOGOR ZEMUN (JUDENLAGER SEMLIN)

PRIHVATNI LOGOR ZEMUN (SEMLIN ANHALTELAGER)

BUDUĆNOST SAJMIŠTA – MESTO SEĆANJA

HRONOLOGIJA LOGORA SAJMIŠTE

Podeli:

Istorijski arhiv Beograda:

Za partnerske organizacije:

Menadžment projekta:

Kontakt

JEVREJSKI LOGOR ZEMUN
(JUDENLAGER SEMLIN)

PRIHVATNI LOGOR ZEMUN
(SEMLIN ANHALTELAGER)